Л.П. Сергеевӑн «Чӑваш чӗлхи» справочникӗн пайӗ (1-мӗш пайӗ, 2-мӗшӗ кунта)
Япалана (е япалалӑха) пӗлтерекен пуплев пайне япала ячӗ теҫҫӗ.
| Пӗрремӗшле япала ячӗсем | Иккӗмӗшле япала ячӗсем |
| Вӗсен морфологи палли ҫук, сӑмах тымарӗсем кӑна шутланаҫҫӗ: ача, ӑман, вӑрман, хӗр, шыв, юр, ҫул, юман, ялав, пуҫ, пӑрҫа, чӑх, хӗвел, пӗлӗт | Сӑмах тымарӗ ҫумне тӗрлӗ аффикссем хушӑннипе пулаҫҫӗ: ачалӑх, юманлӑх, вӑрлӑх, тӗрӗслӗх, ҫӗнӗлӗх, курайманлӑх, сӑвӑҫ(ӑ), юрӑҫӑ, тимӗрҫӗ, йывӑрӑш, тарӑнӑш |
| Япала ячӗсен пулӑвӗн мелӗсем | Тӗслӗхсем |
| I. Морфологи мелӗ (тӗрлӗ аффикссем хушӑннипе) | куҫлӑх, хӑвалӑх, арпалӑх, шӗшкӗлӗх, ҫӑварлӑх, патшалӑх, пуласлӑх, кӗтӳҫ(ӗ), юмахҫӑ, сунарҫӑ, вӑрӑмӑш, анлӑш |
| II. Лексикӑпа синтаксис мелӗ (хутлӑ сӑмахсем, мӑшӑр сӑмахсем) | вырсарникун, тунтикун, ҫӑраҫҫи, тумтир, ҫуртри, тӑвайкки, асатте, асанне, сӑнӳкерчӗк, электрохунар, партпуху, электропӑчкӑ, ҫӑкӑр-тӑвар, уй-хир |
| III. Семантикӑпа грамматика мелӗ (конверси йӗрки) | ҫамрӑк, ватӑ, чухӑн, пуян, ӗҫчен, ӑста, кахал, ачаш, суккӑр, сивӗ, сулхӑн, ҫутӑ, тӗттӗм, шӑрӑх, ӑшӑ, уяр |
| Аффикссем | Мӗнле пуплев пайӗ ҫумне хушӑнаҫҫӗ | Тӗслӗхсем |
| -лӑх(-лӗх) | Япала ячӗ | хурӑнлӑх, шурлӑх, уйӑхлӑх, ҫӑварлӑх, тӗслӗх, ҫӑкалӑх |
| -ҫӑ(-ҫӗ) | Япала ячӗ | пулӑҫӑ, атӑҫӑ, калавҫӑ, сӑнавҫӑ, такмакҫӑ, элекҫӗ |
| -кӑч (-кӗч) -кӑҫ(-кӗҫ) | Глагол | ӗмкӗч, сӗркӗч, пускач, ӑскӑч, каркӗҫ, ларкӑч, вӗркӗч |
| -ӑш(-ӗш) | Япала ячӗ Паллӑ ячӗ | лаптӑкӑш, калӑпӑш пысӑкӑш, сарлакӑш, ҫӳллӗш, инҫӗш, йывӑрӑш |
| -лӑх(-лӗх) | Паллӑ ячӗ Хисеп ячӗ Местоимени | тасалӑх, хаваслӑх, тӗрӗслӗх пӗрлӗх харпӑрлӑх |
| -в | Глагол | калав, суйлав, вулав, тӗпчев, хунав |
| -у(-ӳ) | Глагол | вӗренӳ, пуху, ӑмӑрту, пӗлӳ |
| -ӑм(-ӗм) | Глагол | парӑм, кӳлӗм, пусӑм, сисӗм, пӳлӗм, ҫиҫӗм |
| Аффикссем | Мӗнле пуплев пайӗ ҫумне хушӑнаҫҫӗ | Тӗслӗхсем |
| -сар(-сер) | Япала ячӗ | юмансар, хурӑнсар, кайӑксар |
| -са(-се) | Япала ячӗ | алса, йӗпсе, харамса |
| -аш(-еш) | Япала ячӗ | малаш, тулаш, каяш |
| -таш(-теш) | Япала ячӗ | кинтеш, пайташ, юлташ, хурӑнташ, аташ, ентеш |
| -ске | Япала ячӗ | пӳрнеске, тӗмеске, сӳреске, вилеске |
| -ал(-ел) | Япала ячӗ | мал (<ум+ал), шал (<ӑш+ал), хыҫал, каял (<кай+ал), тӗпел |
| -чах | Япала ячӗ | вучах (<вут+чах), ӑсчах, пу-чах (<пуҫ+чах) |
| -шка(-шке) | Япала ячӗ | ҫунашка, валашка, картлашка, пӳрлешке |
| -кӑч | Япала ячӗ | мӑйкӑч |
| -а(-е) | Глагол | ака, виҫе, вите, ҫыра, турта, вӑлта |
| -ак(-ек) | Глагол | тӑкак, чӑмлак, шарлак |
| -алӑк(-елӗк) | Глагол | вителӗк, каҫалӑк |
| -ам(-ем) | Глагол | тумлам, тӗркем, хутлам |
| -ан(-ен) | Глагол | автан, ҫыран, ҫӗмрен |
| -кӑм(-кӗм) | Глагол | сыпкӑм, ҫупкӑм, ишкӗм |
| -ма(-ме) | Глагол | пусма, ҫырма, ҫӗртме, чикме |
| -мӑр(-мӗр) | Глагол | пусмӑр, ҫумӑр |
| -не | Глагол | парне, чӗрне, пӗрне |
| -рӑш(-рӗш) | Глагол | пӑхкаларӑш, ҫаврӑнкаларӑш, хӑтланкаларӑш |
| -ӑ(-ӗ) | Глагол | кулӑ, сутӑ, касӑ, чӗлӗ, витӗ, ҫакӑ |
| -ӑҫ(-ӗҫ) | Глагол | канӑҫ, манӑҫ, тивӗҫ, курнӑҫ, савӑнӑҫ, шанӑҫ |
| -ӑш(-ӗш) | Глагол | кулӑш, пӗлӗш, пӗлтерӗш, сывлӑш, тупӑш |
| -кӑ(-кӗ) | Глагол | тыткӑ, ҫапкӑ, тапкӑ, чышкӑ, пӗҫерккӗ, шыҫкӑ |
| -чӑк(-чӗк) | Глагол | ӳкерчӗк, шанчӑк, сурчӑк, мухтанчӑк, хырчӑк |
| -ма(-ме) | Евӗрлев сӑмахӗ | тункӑрма, ханкӑрма, шӑлтӑрма |
| Мӗнле пуплев пайӗнчен пулнӑ | Тӗслӗхсем |
| Паллӑ ячӗ | айван, ӑшӑ, ӑста, ачаш, ватӑ, ӗҫчен, ҫамрӑк, маттур, ҫутӑ, тӗттӗм, хастар, чухӑн, шӑрӑх |
| Глагол | варкӑш, вӗчӗх, пӑшӑх, тарӑх, тӗркӗш |
| Наречи | ҫуркунне, хӗлле, ҫулла, кӑнтӑрла, кӗркунне |
| Евӗрлев сӑмахӗ | куккук, пӗтпӗлтӗк, киккирик |
| Пулӑвӗ енчен мӗнлисем | Тӗслӗхсем |
| I. Кӗскелсе пулнисем: 1) изафет конструкцийӗсенчен (япала ячӗпе япала ячӗн ҫыхӑнӑвӗнчен пулнисем) | анкарти (<авӑн карти), алсиш (<алса ӑшӗ), картиш (<карта ӑшӗ), вырсарни (<вырӑс эрни), ҫӑраҫҫи (<ҫӑра уҫҫи) |
| 2) паллӑ ячӗпе япала ячӗн ҫыхӑнӑвӗнчен пулнисем | асатте (<аслӑ атте), асанне (<аслӑ анне), кӗҫнерни (<кеҫӗн эрне) |
| 3) тӗп падежри япала ячӗпе япала ячӗн ҫыхӑнӑвӗнчен пулнисем | ҫӑматӑ, кӑҫатӑ (<кӗҫҫе атӑ), тумтир, шӑмшак, хӗрача, хӗрарӑм, арҫын, ҫулталӑк, ҫӗршыв, ҫилҫуна |
| II. Кӗскетсе тунӑ хутлӑ япала ячӗсем | партпуху, ялпо, райпо, электрохунар, фотоӳкечӗк, райхаҫат, ялкор, райӗҫтӑвком, политпай, литпӗрлешӳ, электронасус |
| Мӗнле сӑмахсем мӑшӑрланнипе пулаҫҫӗ? | Тӗслӗхсем |
| I. Мӑшӑр сӑмахсен икӗ компоненчӗ те хӑйсен пӗлтерӗшне ҫухатманнисем: | |
| 1) синонимлӑ сӑмахсем | вӑй-хал, апат-ҫимӗҫ, ака-суха, кил-ҫурт, вут-ҫулӑм, укҫа-тенкӗ, ӳт-пӳ, хурт-кӑпшанкӑ |
| антонимлӑ сӑмахсем | суту-илӳ, лару-тӑру, ир-каҫ |
| пер йышши ӑнлавсене пӗлтерекен сӑмахсем | тӳшек-ҫытар, пит-куҫ, утӑ-улӑм, ҫӑкӑр-тӑвар, хур-кӑвакал, хул-ҫурӑм |
| II. Мӑшӑр сӑмахсен иккӗмӗш компоненчӗ хӑйсен пӗлтерӗшне тӗксӗмлетнӗ е пачах ҫухатнӑ | ача-пӑча, ӑс-хакӑл, выльӑх-чӗрлӗх, кӳршӗ-аршӑ, хӑна-вӗрле, савӑт-сапа, яш-кӗрӗм, хуйхӑ-суйхӑ, тимӗр-тӑмӑр, ҫӳпҫе-ҫарма, сас-хура, аш-пӑш, тути-маси |
| Мелсем | Тӗслӗхсем |
| 1. Синтаксис мелӗ (япала ячӗ умне местоименисем лартни) | манӑн юлташ, санӑн тетрадь, унӑн кӗнеки, пирӗн шкул, сирӗн колхоз, вӗсен ялӗ |
| 2. Морфологи мелӗ (япала ячӗсем ҫумне ятарлӑ аффикссем хушни) | юлташӑм, юлташу, юлташӗ кӗнекем, кӗнекӳ, кӗнеки ывӑлӑм, ывӑлу, ывӑлӗ |
| Сӑпатсем | Япала ячӗ те, сӑпачӗ те пӗррелл хисепре | Япала ячӗ пӗрреллӗ хисепре, сӑпачӗ нумайлӑ хисепре |
| 1-мӗш сӑпат | -ӑм(-ӗм): юлташӑм, тӑванӑм, сӗтелӗм, хӗрӗм | -ӑм-ӑр (-ӗм-ӗр): юлташӑмӑр, тӑванӑмӑр, сӗтелӗмӗр, хӗрӗмӗр |
| 2-мӗш сӑпат | -у(-ӳ): юлташу, тӑвану, сӗтелӳ, хӗрӳ | -ӑр(-ӗр): юлташӑр, таванӑр, сӗтелӗр, хӗрӗр |
| 3-мӗш сӑпат | -ӗ(-и): юлташӗ, тӑванӗ, сӗтелӗ, хӗрӗ | -ӗ(-и): юлташӗ, тӑванӗ, сӗтелӗ, хӗрӗ |
| Сӑпатсем | Япала ячӗ нумайлӑ хисепре, сӑпачӗ пӗреллӗ хисепре | Япала ячӗ те, сӑпачӗ те нумайлӑ хисепре |
| 1-мӗш сӑпат | ӑм-сем(-ӗм-сем): юлташӑмсем, тӑванӑмсем, сӗтелӗмсем, хӗрӗмсем | -ӑм-ӑр-сем(-ӗм-ӗр-сем): юлташӑмӑрсем, тӑванӑ-мӑрсем, сӗтелӗмӗрсем, хӗрӗмӗрсем |
| 2-мӗш сӑпат | -у-сем(-ӳ-сем): юл-ташусем, тӑванусем, сӗтелӳсем, хӗрӳсем | -ӑр-сем(-ӗр-сем): юлташӑрсем, тӑванӑрсем, сӗтелӗрсем, хӗрӗрсем |
| 3-мӗш сӑпат | -ӗ-сем(-и-сем): юлташӗсем, тӑванӗсем, сӗтелӗсем, хӗрӗсем | -ӗ-сем(-и-сем): юлташӗсем, тӑванӗсем, сӗтелӗсем, хӗрӗсем |
| Сӑпатсем | Япала ячӗ а, е сасӑсемпе пӗтнӗ чух | Япала ячӗ ӑ, ӗ сасӑсемпе пӗтнӗ чух | |
| вӗсем умен пӗр хупӑ сасӑ ҫеҫ пулсан | вӗсем умен икӗ хупӑ сасӑ пулсан | ||
| 1-мӗш сӑпат | лаша+ӑм=лашам ӗне+ӗм=ӗнем | юрӑ+ӑм=юррӑм сӗлӗ+ӗм=сӗллӗм | ҫулҫӑ+ӑм =ҫулҫӑм кӳршӗ+ӗм=кӳршӗм |
| 2-мӗш сӑпат | лаша+у=лашу ӗне+ӳ=ӗнӳ | юрӑ+у=юрру сӗлӗ+ӳ=сӗллӳ | ҫулҫӑ+у=ҫулҫу кӳршӗ+ӳ=кӳршӳ |
| 3-мӗш сӑпат | лаша+и=лаши ӗне+и=ӗни | юрӑ+и=юрри сӗлӗ+и=сӗлли | ҫулҫӑ+и=ҫулҫи кӳршӗ+и=кӳрши |
| Сӑпатсем | Япала ячӗ у, ӳ сасӑсемпе пӗтнӗ чух | Япала ячӗ и сасӑпа пӗтнӗ чух |
| 1-мӗш сӑпат | ҫыру+ӑм=ҫырӑвӑм ҫитӗнӳ+ӗм=ҫитӗнӗвӗм | тӑри+ӗм=тӑрийӗм ҫӗрҫи+ӗм=ҫӗрҫийӗм |
| 2-мӗш сӑпат | ҫыру+у=ҫырӑву ҫитӗнӳ+ӳ=ҫитӗнӗвӳ | тӑри+ӳ=тӑрийӳ ҫерҫи+ӳвҫерҫийӳ |
| 3-мӗш сӑпат | ҫыру+ӗ=ҫырӑвӗ ҫитӗнӳ+ӗ=ҫитӗнӗвӗ | тӑри+ӗвтӑрийӗ ҫӗрҫи+ӗ—ҫӗрҫийӗ |
| Сӑпатсем | Атте | Анне | Пичче | Мучи | Кинемей | Кукаҫи |
| 1-мӗш | аттем | аннем | пиччем | мучи | кинемей | кукаҫи |
| 2-мӗш | аҫу | аннӳ | пиччӳ | мучу | кинемӳ | кукаҫу |
| 3-мӗш | ашшӗ | амӑшӗ | пиччӗшӗ | мучӑшӗ | кинемӗшӗ | куккашшӗ |
Статья каҫми :: Пичет версиӗ 
+11.3 °C